නිර්වාණය
ලෝකයෙහි ආගම් අදහන්නා වූ සෑම දෙනා හට ම ඒ ඒ ආගම්වලට අනුව පිළිවෙත් පිරීමෙන් ලබන්නට බලාපොරොත්තු වන සියල්ලට ම උසස් වූ දෙයක් ඇත්තේ ය. ඒවා සත්‍ය වශයෙන් ඇත්තා වූ දේවල් හෝ සත්‍ය වශයෙන් නැති පරිකල්පිත ඒවා හෝ විය හැකි ය. බුද්ධාගමය අනුව පිළිපැදීමෙන් බෞද්ධයන් විසින් බලාපොරොත්තු වන උසස් ම දෙයට නිර්වාණය යි කියනු ලැබේ. ඒ නිවන වනාහි දිව්‍ය ලෝක මනුෂ්‍ය ලෝකාදිය වැනි සත්ත්වයන්ගේ වාසස්ථානයක් හෝ පැහැයක් සටහනක් ඇති වස්තුවක් හෝ නොව එක්තරා සුඛ ස්වභාවයකි. එය නුවණ මඳ අයට තේරුම් ගත නො හෙන ලෝකෝත්තර මාර්ගඵලයන්ට පැමිණියවුන්ට පමණක් ප්‍ර‍ත්‍යක්ෂ වශයෙන් දැනෙන්නා වූ සෙසු නැණවතුන්ට අනුමාන වශයෙන් සිතා ගත හැකි වූ ගැඹුරු වූ සූක්ෂ්ම වූ ස්වභාවයකි. එය පරණ වීමෙන් නරක් වන්නා වූ හෝ නැති වන්නා වූ හෝ දෙයක් නොව සැම කල්හි ම නො වෙනස් ව පවත්නා ස්වභාවයකි.
මනුෂ්‍ය ලෝක දිව්‍ය ලෝකාදියෙහි ඇති සැප වනාහි ලැබූ පසු සැණෙකින් ම නැති වන බැවින් නැවත නැවත ලබා ගැනීම සඳයා නැවත නැවත වෙහෙසෙන්නට සිදුවන්නේ ය. ඒවායින් යම්කිසි සැපයක් නොනැසී කලක් පැවතුන හොත් එය සත්ත්වයාට එපා වෙයි. එය ම ඔහුට දුක් වේ. නිවන් සැපය වනාහි ලැබූ පසු නැවත නැති නො වන බැවින්, නැවත නැවත සොයන්නට නො වෙහෙසිය යුතු වූ ද කොතෙක් පරණ වුවත් එපා වීමක් නැත්තා වූ ද වටිනාකම පමණ කළ නො හෙන්නා වූ ද සුවයෙකි.
සැපය වේදයිත සුඛය ය, විමුක්ති සුඛය යයි දෙ වැදෑරුම් වේ. ඉෂ්ඨ රූප ශබ්දාදිය නිසා චක්ෂුරාදි ඉන්ද්‍රියයන්ගේ ආධාරයෙන් ලබන්නා වූ සැපය හෙවත් ආස්වාදය වේදයිත සුඛ නම් වේ. පවත්නා වූ ද මතු ඇති විය හැකි වූ ද යම්කිසි කරදරයකින් දුකකින් මිදීම විමුක්ති සුඛය යි. වේදයිත සුඛය සැණෙකින් නැතිවන්නක් බැවින් ද පරණ වීමෙන් එපා වන්නක් බැවින් ද තථාගතයන් වහන්සේ විසින් දුක් කොටසට ම ඇතුළත් කර වදාරණ ලද්දකි. සුවයක් වුව ද වහා නැසෙන ඒ සුවය සිහිනයක් බඳු නො වටනා දෙයකි. විමුක්ති සුඛය වනාහි වටිනා සුඛයකි. එහි වටිනාකම ප්‍ර‍මාණ කළ යුත්තේ නිදහස් වන්නා වූ දුකේ ප්‍ර‍මාණයේ සැටියට ය. නිදහස් වන්නා වූ දුක යම් පමණ මහත් වේ නම් එහි නිදහස් වූ සුවය එපමණ ම වටනේ ය. මරණය මහා දුක්ඛයෙකි. එබැවින් සත්ත්වයෝ මරණයෙන් නිදහස් වනු පිණිස සැම දෙයක් ම පරිත්‍යාග කරති. එසේ පරිත්‍යාග කරනුයේ එය වටිනා බැවිනි.
නිවනට නො පැමිණ සිටින සත්ත්වයා හට අනාගතයේ දී ලබන්නට වන ජාති ජරා ව්‍යාධි මරණයන්ගේ ප්‍ර‍මාණයක් ද නැත. සතර අපායට වැටීමෙන් ලබන්නට වන දුක්වල ප්‍ර‍මාණ්‍යක් ද නැත. නිවනය යනු ඒ සියල්ලෙන් ම මිදීම වූ සුඛය ය. එක මරණයක නිදහසේ වටිනාකම ම ප්‍ර‍මාණ නො කළ හැකි කල්හි අනන්ත දුඃඛයන්ගෙන් මිදීම වූ නිවන් සුවයේ වටිනාකම උසස් බව කෙසේ ප්‍ර‍මාණ කළ හැකි වේ ද? නො වේ ම ය.
